Schuldencrisis: Vicieuze cirkel wordt neergaande spiraal

De mondiale schuldencrisis is vaak een onderwerp in mijn columns. Deze baart mij zorgen. In feite is dit een groot maatschappelijk probleem terwijl de samenleving er totaal niet wakker van ligt. Het is een alom geaccepteerd fenomeen dat we duurzame aankopen doen met geleend geld. U misschien niet, maar veel anderen doen dat wel. Als we het even niet hebben dan maar geld uit de toekomst naar voren halen. Dit betekent in feite dat de samenleving het toekomstig inkomen onder druk zet vanwege de rente- en aflossingsverplichtingen. Het is een cumulerend proces wat wordt doorgegeven aan de volgende generatie die denkt dat het een normaal maatschappelijk verschijnsel is. Centrale banken grijpen wel in wanneer het dreigt mis te gaan. Onze jeugd ziet nu de laagste rentepercentages en wordt daardoor aangemoedigd om aankopen vooral nu te doen en niet uit te stellen tot er voldoende geld is. Sparen levert geen rentevergoeding meer op en de vervaagde heersende opvatting om te sparen maakt dat onze spaarzin wordt ontmoedigd. Hoe gevaarlijk deze ontwikkeling is, daar staat onze huidige (verwaande) westerse samenleving niet bij stil.

 

Schuldenklok

Onze Nationale Schuld, is optelsom van staatsschuld, bedrijfs- en particuliere schuld, bedraagt totaal ongeveer 1,8 biljoen. Deze US-Debt Clock geeft een goed beeld van de schuldenratio per land. Om kouwe rillingen van te krijgen. Toch ligt hier niemand wakker van. Het is namelijk wereldwijd een “normaal” verschijnsel dat de nationale schulden stijgen. Hoewel sommige landen, waaronder Nederland, hun schuldratio zien dalen door hogere economische groei en soms wat extra aflossen, neemt per saldo de mondiale schuldenberg onrustbarend toe. Weer is Nederland het beste jongetje van de klas, maar ja, als de rest slecht scoort sta je toch mooi alleen. Kredietverlening hoort  bij onze westerse welvaartsstaat zo wordt algemeen gedacht. Hoe dat straks verder moet wanneer de schuld ons boven het hoofd groeit,  daarover liggen we niet wakker. Nu geen zorg, maar een zorg voor later. We schuiven een aanstaand faillissement door naar de volgende generatie. Hoe lang houden we dat vol?

From the top to the bottom

Nog weinigen zien het gevaar van de astronomisch hoge schuldgraad van opkomende landen waar bedrijven verzuipen in dollar genoteerde schulden. Waar de westerse economieën het voorbeeld gaven van hun op schuld-gebouwde-welvaartsstaat hebben de opkomende groeilanden ons voorbeeld overgenomen door eveneens torenhoge schulden aan te gaan. Hiermee is onze aardkloot overvoerd met een schuldenberg die sneller stijgt dan de zeespiegel door klimaatverandering. Een schuldenberg is symbolisch te vergelijken met een piramide. Op bepaald moment is het hoogste punt bereikt en kun je niet verder. Geld lenen raakt uit den boze, investeringen vallen stil, schuldafschrijving op balansen zorgt voor faillissementen, werkloosheid, economische krimp, kortom een neerwaarts spiraal. Langzaam dalen we af van de hoogste trede op de piramide totdat we met beide benen op de vlakke grond staan en ontnuchterd beginnen aan een nieuw tijdperk.

Vicieuze cirkel wordt neergaande spiraal

Waar het nu om draait is dat de mondiale schuld in verhouding met het wereldwijde BBP te groot wordt en de rente- en aflossingsverplichtingen te zwaar gaan drukken op het inkomen van de mondiale samenleving. Als een groot deel van het gezamenlijke wereldwijde inkomen verdwijnt aan schuldverplichtingen dan is er minder ruimte voor investeringen en wordt ook de wereldwijde consumptie gedrukt. Export valt terug en de omzetten dalen in de detailhandel en in de maakindustrie. Gevolgd door een recessie met een reeks van faillissementen. Bij afnemende werkgelegenheid stijgt de werkloosheid en zien we nog meer faillissementen en nog meer werkloosheid. Een echte depressie doet zijn intrede. Het lijkt een vicieuze cirkel die over gaat in een neergaande spiraal waarbij we ons kunnen afvragen of centrale banken en overheden straks nog grip hebben op de roetsjbaan naar beneden. Bijkomend nadeel is, hoewel het oorspronkelijk leek op een voordeel (hoe zei Johan Cruijff het ook al weer), dat bij vorige recessies die ook veroorzaakt zijn door te hoge kredietverlening de centrale banken de rente in stappen hebben verlaagd tot een historisch dieptepunt. Wat kun je dan nog doen als dadelijk die torenhoge schuldenberg als een lawine over ons heen schuift? Rente verlagen naar negatief? Dat lijkt het enige middel wat centrale banken nog voor handen hebben naast het opkopen van slechte leningen van wankelende banken. Dat zou voor heel even wat lucht kunnen geven en een failliet van het monetaire systeem tijdelijk kunnen uitstellen. Wat we dan gaan zien is dat opgebouwde reserves bij banken en pensioenfondsen interen naar ongekende dieptepunten.

Gaan we creatief boekhouden?

We gaan dus betalen voor het “veilig” bewaren van ons geld bij de bank. Veilig ter voorkoming van diefstal uit onze slecht beveiligde huizen. We kijken met lede ogen toe dat ons geld op een andere manier wordt ontvreemd door onze systeembanken die behalve het doorberekenen van beheerskosten op bankrekeningen straks ook nog een percentage negatieve rente in mindering brengen op ons krimpende saldo. Een omgekeerde wereld. Toch vrees ik dat we die kant op gaan. Er is geen andere weg. Als de schuldenberg te hoog is en de rente daarop al niet meer winstgevend is voor de geldschieter dan komt het creatief boekhouden in beeld zoals dat achter de schermen al gebruikelijk was bij onze bankbazen. Een onvoorstelbaar fenomeen voltrekt zich, onze beschaafde samenleving gaat creatief boekhouden om het monetaire systeem overeind te houden. Hoe lang kan zoiets duren? Of misschien eerst de vraag of we werkelijk die kant op gaan. Naar mijn idee kan dat gewoon niet anders wanneer ons huidige imperium, een sociale ‘welvaartsstaat-gebouwd-op-schuld’, zijn bestaansrecht ontleent aan schuldpapier.

Globalisering zal schuld verzadigde wereld opschudden

De samenleving is vol gestouwd met krediet wat het verdienmodel is van ons bankwezen. Het gaat wel erg makkelijk door een bedrag op de linkerzijde van de balans bij te schrijven als zijnde een vordering op mijn persoontje met mijn huisje als onderpand. Hypothecaire leningen worden gewoon als vordering bijgeschreven op de balans. Dat is dus niet het geld van de spaarders. De waardes van onroerende zaken hebben meestal de neiging om te stijgen waardoor zich een overwaarde ontwikkelt. Geen probleem dus bij nalatigheid van de schuldenaar. Op basis van dit principe heeft zich een enorme carrousel ontwikkeld van een internationale handel in schuldpapier. De financiële sector in de westerse economieën heeft een enorm waterhoofd en systeembanken zijn ‘too big to fail.’ Staatsleningen, hypotheken, consumptief krediet en de verzekeringen daarop hebben ons een schijnwelvaart gebracht. Een welvaart gebouwd op schuld. Een schuld die door het openen van grenzen mondiaal verspreid werd in een wereld van globalisering en liberalisering. Opkomende landen gingen automatisch meedoen in de wereldwijde schuldencarrousel. Hierdoor was de rek er nog niet direct uit. Ons huidige imperium kon nog langer bestaan door de wereldwijde opstapeling van schuld en de handel in de vele soorten van schuldpapier. De ene na de andere natie werd er mee besmet, het schuldenvirus verspreidde zich gestaag. China zag dat de VS en Europa daarmee een welvaartsstaat hadden opgebouwd en ging dus dezelfde weg in. Ook de andere opkomende economieën wilden niet achter blijven en gingen meedoen. Het ging vanzelf in een vervlochten en globaliserende wereld. Flink investeren met geleend geld, je had toch goedkope arbeidskrachten, en de winst kwam vanzelf. Andere landen kregen interesse en investeerden ook met geleend geld, meestal in dollars natuurlijk. Consumptie nam toe en genereerde economische groei wat een normaal verschijnsel is in de beginfase van een schuldenbubbel. Pas later in de cyclus gaan de rente- en aflossingsverplichtingen een zwaarder stempel drukken en neemt uiteindelijk de groei af doordat steeds meer inkomen opgaat aan de schuldverplichtingen. Totdat de rek er uit is op de wereldwijde schaal van de schuldgraad en ziedaar de implosie van de schuldenberg komt op gang. Snap nu waarom Elon Musk verder kijkt dan onze leeg gevreten aardkloot en zijn blik heeft gericht op Mars.

De impact op onze eigen NL-samenleving

Het is een bekend maatschappelijk verschijnsel dat bij te veel schuld een faillissement volgt. Bij teveel schuld blijft de schuldenaar in gebreke en zal de schuldeiser via een faillissement tot nog wat van zijn geld proberen terug te krijgen. Soms onderneemt een schuldeiser niets als deze ziet aankomen dat hij bij een faillissement ergens onderaan de lijst komt te staan. Er zijn vaak preferente schuldeisers, zoals de Belastingdienst, die bovenaan in de rangorde staan. Via de uitdelingslijst die door de rechtbank wordt vastgesteld kunnen de crediteuren zien hoeveel men uit een failliete boedel mag verwachten. Zo zijn er vaak (kleine) ondernemers of particulieren die naar hun vorderingen kunnen fluiten en kan men deze afschrijven op de balans. Dit zijn de risico’s die algemeen bekend zijn en waar de samenleving nog mee kan leven. Maar wat als zo meteen bij lagere economische groei of mogelijke krimp de nationale schuld extreem hoog wordt t.o.v. het BBP en het aantal in gebreke blijvende schuldenaren onrustbarend toeneemt tot onhoudbare proporties? Dan zien we een domino-effect van omvallende bedrijven en banken. En particulieren in de wacht voor schuldsanering. Een recordbedrag aan schuld zal onder slechte economische omstandigheden leiden tot een record aantal faillissementen onder bedrijven en banken.

Zandzakken voor de deur

Banken zouden in eerste instantie overgaan tot massale executieverkoop van woonhuizen als veel eigenaren met hun woning flink onder water komen te staan.  Dat kan wanneer de waarde lager is dan 60 procent van de executiewaarde. Echter zou gedwongen verkoop kunnen leiden tot een nationale ramp op onze woningmarkt doordat prijzen tientallen procenten kunnen dalen in een crashende woningmarkt. Nou ja, we leven in een waterrijk polderlandschap en die honderdduizenden woningen die onder water komen te staan wegens te hoge hypotheekschuld kunnen we er nog wel bij hebben toch? Echter is de kredietcyclus op een historisch hoogtepunt sinds mensenheugenis. Banken leggen zandzakken voor de deur om de klanten te weren die hun uitgeleende spaargeld opeisen. Tegelijk zullen de beruchte kredietbeoordelaars (Moody’s en Standard & Poors) de banken met veel slechte leningen op hun balansen moeten afwaarderen. En hupsakee, daar gaan onze banken. Een vertrouwenscrisis komt er bij. Het is een optelsom van narigheden die juist op de top van een kredietcyclus de grootste economische inzinking sinds tijden kan veroorzaken. Het grote afschrijven van opgeblazen (bank)balansen gaat beginnen. Dit veroorzaakt een boemerangeffect die door de grote verwevenheid van de wereldeconomie onderling wordt doorgegeven aan alle landen die verzuipen in het schuldpapier.

De EU met de pas opgerichte Bankenunie lijkt kansloos tegen de implosie van krediet. In de ontstane chaos zal onenigheid de EU splijten. Behalve de immigratiecrisis die al verdeeldheid zaait zal de financiële onrust de bekende druppel zijn. Kortom, een echte systeemcrash lijkt onvermijdelijk wanneer de mondiale schuldenberg implodeert. Het IMF en de BIS staan met lege handen nadat centrale banken de regie hebben verloren.  Het is een kwestie van afwachten hoe zich de financiële chaos gaat openbaren. Een kwestie van signalen opvangen en analyseren. Niet in paniek raken maar telkens bij enige verslechtering goed bedenken dat we er niet alleen in staan.

De Oplossing van de schuldencrisis

De oplossing om een schuldencrisis en systeemcrisis te voorkomen is heel simpel. Schuldenberg aflossen! Klinkt heel simpel maar is dat in de praktijk zeker niet. Een schuldenberg die generaties lang heeft kunnen groeien breek je niet zomaar binnen één generatie af. Welgestelden denken dat het niet moeilijk hoeft te zijn, maar men vergeet al gauw dat juist aan de onderkant van de samenleving de schuldenlast het meest drukt op modale en beneden modale inkomens. Versneld aflossen lukt dan niet. Integendeel, het risico op in gebreke blijven is bij de grote massa het grootst. In de laatste fase van de schuldenbubbel met de laagste rente zijn Jantje en Pietje ook mee gaan doen. Een masterplan waarin  schuldsanering de wereld moet redden van een failliet monetair systeem zal met zich meebrengen dat iedereen, zonder onderscheid des persoon, mee moet doen. Dat  betekent dat iedere wereldburger genoegen moet nemen met lagere economische groei en zelfs krimp. In onze verwaande westerse welvaartsstaat zal dat verdomde moeilijk worden. Simpelweg omdat zoiets gedwongen zal moeten worden opgelegd door de overheid. Iedereen met schulden boven een bepaalde drempel zal verplicht worden extra af te lossen. Misschien belonen met een fiscaal voordeel, zoals ooit de consumptieve rente tot 2001 op het belastbaar inkomen aftrekbaar was.

De schuldgraad t.o.v. het BBP zal flink omlaag moeten om weer economische groei te genereren. Het probleem is dat door kredietbeperking de consumptie van duurzame goederen sterk afneemt en vervolgens het bedrijfsleven dubbel treft doordat ook daar schulden moeten worden afgebouwd en dus investeringen terugvallen. Weer de bekende optelsom van narigheden. Het zal mij benieuwen waar vandaan een wereldomvattend schuldsaneringsplan aan de mensheid wordt gepresenteerd. Mijn ‘masterplannetje’ in dit verband klinkt misschien aardig maar in een (politiek) verdeelde wereld zal het naar ik vrees niet werken. Het zal wel weer de wal zijn die het schip keert. Wanneer het schip stuurloos is zal de klap hard aankomen.